Εξαρτήσεις: Βασικές Αρχές

Το φαινόμενο της εξάρτησης με τη μορφή και τις διαστάσεις που έχει πάρει στις μέρες μας, έχει πρώτα από όλα ένα κοινωνικό χαρακτήρα. Εξάρτηση μπορεί να είναι καθετί που δυσκολευόμαστε να αποχωριστούμε νοιώθοντας πως με την αλλαγή αυτή θα είμαστε δυστυχείς. Μπορεί να είναι  το  κάπνισμα, η έντονη άσκηση, μια διατροφική συνήθεια π.χ. σοκολάτα, κάποια σχέση, ο Η/Υ, τα τυχερά παιχνίδια, τα ναρκωτικά, κ.ά. Παράγοντες όπως η περιέργεια, η μίμηση, η μόδα, ο πειραματισμός, η μύηση από κάποιο φίλο ή η μυθοποίηση μιας ουσίας μπορεἰ να παίζουν κάποιο ρόλο. Αυτό ίσως που έχουν κοινό οι εξαρτημένοι πάσης φύσεως είναι μια κοινωνική δυσκαμψία και έλλειψη προσαρμοστικότητας στις συναισθηματικά φορτισμένες καταστάσεις.

• ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ 

Με τον όρο αυτόν αποκαλούμε τη συμπεριφορά που μπορεί να προκαλέσει ευχαρίστηση και χαρακτηρίζεται α) από την επαναλαμβανόμενη επιδίωξή της και β) την αδυναμία ελέγχου της.

Μολονότι το άτομο γνωρίζει τις αρνητικές συνέπειες αυτής της συμπεριφοράς, προσπαθεί απεγνωσμένα να απαλύνει την αίσθηση εσωτερικής δυστυχίας που αισθάνεται, μέσα από αυτή την εφήμερη ευχαρίστηση.

• ΕΥΑΛΩΤΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ: ΤΟ «ΠΡΙΝ» ΚΑΙ Ο ΣΥΜΒΟΛΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ

Η Εφηβεία θεωρείται η κατεξοχήν ηλικία έναρξης της εξαρτητικής συμπεριφοράς. Είναι η χρονική περίοδος που παρεμβάλλεται μεταξύ παιδικής και ενήλικης ζωής. Η έναρξή της δεν μπορεί να εντοπιστεί ακριβώς χρονικά. Ενδεικτικά επισημαίνεται περίπου μεταξύ 12-13 ετών. Το τέλος της εφηβείας είναι ακόμη πιο ασαφές (25 ετών). Το μόνο βέβαιο είναι ότι πραγματικά ενήλικο είναι το άτομο που έχει πλέον ανακαλύψει την ταυτότητά του, συμπεριφέρεται με υπεύθυνο τρόπο, ανεξαρτητοποιείται από τους γονείς του και αυτονομείται.

Ο έφηβος έχει μόλις αποκτήσει ελευθερία και δύναμη την οποία δεν ξέρει να διαχειριστεί, έχει άμεση την ανάγκη για ικανοποίηση, ενώ του παρέχεται η ευκαιρία για πολλούς πειραματισμούς και ποικίλους ρόλους. Καλείται λοιπόν, να:

Α) επεξεργαστεί τα ερεθίσματα του εξωτερικού κόσμου και τα συναισθήματα που αυτά προκαλούν

Β) δώσει σ’ αυτά τη δική του προσωπική απάντηση, επωμιζόμενος το όποιο κόστος.

Μέσω του Λόγου και της Πράξης αναδύονται οι συλλογικοί και ατομικοί παράγοντες προσωπικότητας δηλαδή μιας πολυπλοκότητας κοινωνικού και προσωπικού περιεχομένου (συμβολισμών, έκφρασης και συναισθημάτων).

Αυτή η διαμόρφωση της προσωπικότητας κατά τη διάρκεια της εφηβείας μεσολαβεί σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, αντανακλά τις κοινωνικές αντιφάσεις και δίνει μια νέα διάσταση στις κοινωνικές σχέσεις.

Η ρήξη επικοινωνίας μεταξύ του Εσωτερικού Κόσμου του ατόμου και της Κοινωνικής του Ταυτότητας καθιστά αδύνατη την όποια δημιουργική δυνατότητα και το καταδικάζει στην αδράνεια. Ανθρώπινες λειτουργίες καταστρέφονται σταδιακά (η σκέψη, η φαντασία, ο λόγος και κάθε εκφραστική ικανότητα, η δημιουργικότητα, τα πνευματικά και άλλα ενδιαφέροντα), εργαλεία πολύτιμα για την ωρίμανση.

• ΠΡΟΦΙΛ ΤΟΥ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΟΥ

Παρακάτω θα δούμε την περίπτωση της εξάρτησης από παράνομες ουσίες κατά την οποία είναι πιο εμφανής η ψυχοσύνθεση της προσωπικότητας. Σε αυτή τη βάση θα διευκρινίσουμε και τις υπόλοιπες μορφές εξάρτησης στην πορεία.

Η εξάρτηση είναι μια αλλαγή της στάσης μέσα στον κόσμο, μια αποξένωση μέσα από την οποία πνίγεται η προσωπικότητα. Η τοξικομανία για παράδειγμα, διαθέτοντας ως δεύτερο συνθετικό τη “-μανία”, παραπέμπει σε ασθένεια η οποία παράλληλα προκαλεί και αμέριστο φόβο. Όπως θα διαπιστώσουμε, η ψυχολογική διάσταση της πολύπλευρης αυτής μάστιγας βαραίνει περισσότερο, σε σχέση με την καθαρά βιολογική.  Πολλοί υποστηρίζουν πως  οι φαρμακευτικές ουσίες μπορούν να ανταγωνιστούν τις εξαρτησιογόνες (όπως τη νικοτίνη, την καφεΐνη, τα ναρκωτικά κ.ά.) πάντα όμως,  δεν είναι από μόνες τους αρκετές. Μπορεί μεν να βοηθούν στο να μην φανερώνονται τα συμπτώματα, είναι ανίκανες όμως να τα εξαλείψουν. Είναι μια εύκολη λύση που μόνο συγκαλύπτει και δεν θεραπεύει!

Αφού λοιπόν ο έφηβος διωχθεί από το κοινωνικό σύνολο ως ανίκανος, μετατρέπεται εύκολα σε εξιλαστήριο θύμα της οικογένειας και της κοινωνίας (εκείνος και μόνο φταίει για όλα). Ας επισημάνουμε πως η επικοινωνία, η αλληλεπίδραση, η ουσιαστική σχέση, η συνεργασία με τον Άλλο μέσα στο κοινωνικό σύνολο, είναι η συνταγή που μπορεί να γίνει κινητήρια δύναμη ανάπτυξης και εμπλουτισμού του ψυχικού κόσμου.

Η επίδραση της ψυχοτρόπου ουσίας στις ψυχικές λειτουργίες μπλοκάρει τις δυνατότητές του, διευκολύνοντάς τον να «προστατευθεί» από τους Άλλους που απειλούν την ψυχική του ολότητα, και ενώ τους λαχταρά απεγνωσμένα, παράλληλα τους φοβάται!

Ως μία νέα κατάσταση στη ζωή του, η εξάρτηση δημιουργεί στοιχεία που της προσδίδουν την ιδιαιτερότητά της:

Α) διαρκής παραγωγή σωματικών αισθημάτων πχ πόνο, ενώ παράλληλα αποποιείται τα ψυχικά ερεθίσματα

Β) παθητικότητα και παραίτηση ενώ παράλληλα απουσιάζουν τα όρια με παρορμητικότητα

Γ) καταναγκασμός και ατέρμονη βασανιστική επανάληψη χρήσης ενώ παράλληλα πρεσβεύουν την ελευθερία.

Επιδίωξη; Μια άλλη αίσθηση της πραγματικότητας, ένας απόλυτος τοίχος μεταξύ ατομικού και κοινωνικού που θα κάνει το άτομο να ελέγχει αυτά που βιώνει, να τα αντέχει. Διαχωρίζει λοιπόν τη θέση του, αντιδρώντας αυτοκαταστροφικά! Μέσον; η χρήση και η απομόνωση.

Αυτός ο νέος τρόπος ζωής εγγράφεται στη μνήμη και αποκτά προσωπικό, ξεχωριστό νόημα για τον κάθε χρήστη. Αυτή η αλλαγή σηματοδοτεί τη νέα κοινωνική ΑΞΙΑ στη ζωή του εξαρτημένου. Ακυρωμένος από τα πεπραγμένα, ανήκει επιτέλους κάπου!

Αρκεί φαντάζομαι να αναφερθεί πως η μη καλά δομημένη προσωπικότητα, ενώ μπορεί κατά τα άλλα να λειτουργεί φυσιολογικά, τη στιγμή της κρίσης δε διαθέτει τα όπλα για να αντιταχθεί, και είναι ευάλωτη.

Για παράδειγμα, το πόσο καλά διαχωρίζει ένα μικρό παιδί το καλό απ’ το κακό, το τι θέλει και το τι πρέπει να κάνει, τα όρια που του επιβάλλονται στην καθημερινότητά του, δομούν στάσεις ζωής που ίσως ακούγονται μικρής σημασίας, όμως το σμιλεύουν να προετοιμαστεί για ματαιώσεις του μέλλοντος και ειδικά κατά την εφηβεία.

• ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΞΑΡΤΗΣΗ

Α! Παράγοντας λοιπόν, η προσωπικότητα του ατόμου, όπως προαναφέραμε

Β! Παράγοντας, το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται το μελλοντικά εξαρτημένο άτομο όπως η κοινωνική τάξη στην οποία ζει και κατά πόσο οι αξίες αυτές δεν συγκρούονται με αυτές της οικογένειας. Επίσης, ρόλο παίζει η κουλτούρα (υπάρχουν φυλές που εντάσσουν στο τελετουργικό τους τη χρήση ουσιών), το σύστημα αξιών και πώς αυτό διαμορφώνει την επίλυση καταστάσεων κρίσης σε συνδυασμό με τις αρχές της οικογένειας.

Γ! Καταλύτης στους δύο προηγούμενους παράγοντες (υπενθυμίζω την προσωπικότητα του ατόμου και το συνδιασμό “κοινωνία-κουλτούρα-οικογένεια”) έρχεται η συνάντηση με την  ΟΥΣΙΑ. Στην περίπτωση που αυτή εμφανιστεί σε στιγμή κρίσης, απόγνωσης και τάσεων φυγής, ο έφηβος αδυνατεί να ανταπεξέλθει λόγω προσωπικών δυσκολιών (ευαλωτότητα) και αποφασίζει να βολευτεί, να κάνει οτιδήποτε αρκεί να ξεφύγει από τη συναισθηματική φόρτιση που δεν μπορεί να διαχειριστεί.

Τη στιγμή εκείνη, το παιχνίδι με την ουσία δεν είναι ακόμη εκτός ελέγχου. Η επανάληψη έρχεται να εδραιώσει την ανάγκη του συγκεκριμένου τρόπου διαφυγής στα δύσκολα, γίνεται οικεία λύση, συνήθεια, και αποκτά αξία για τον χρήστη.

Δημιουργεί λοιπόν μια συναισθηματική μόνωση σκόπιμα, ένα δεκανίκι για να στηρίζει την αναπηρία του, θέτοντας τον εαυτό του στο φαύλο κύκλο της εξάρτησης. Αυτός είναι και ο λόγος που καθιστά την απεξάρτηση, ένα τόσο δύσκολο θεραπευτικά έργο. 

• ΚΑΘΕ ΤΟΞΙΚΟΜΑΝΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΜΙΑ ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ

Η Τοξικο-εξάρτηση στα μάτια των ερευνητών παρουσιάζεται ως το σύμπτωμα μιας δυσφορίας που μας αφορά όλους! Οι υπόλοιποι έχουμε την τάση να απορρίπτουμε αυτούς που, με τον πιο επώδυνο τρόπο, επισημαίνουν την ανεπάρκεια ενός κόσμου που εμείς, οι ‘’καθαροί’’, χτίσαμε για λογαριασμό τους! Των προβλημάτων που εμείς δημιουργήσαμε!

Η αλληλεπίδραση των παραγόντων που προαναφέραμε, δυστυχώς συμβάλλει στην απόγνωση, και κατευθύνει με διαφορετικό τρόπο τον κάθε χρήστη στην όποια διαθέσιμη εξάρτηση. Κάτι άλλο που επίσης θα ήθελα να επισημάνω, αφορά τα υποκατάστατα. Η εμπειρία μου στις μονάδες απεξάρτησης και η επαφή μου με τα άτομα αυτά, με δίδαξε ότι, από τη στιγμή που κάποιος εκπαιδεύεται σ’ αυτόν τον τρόπο διαχείρισης των αδιεξόδων του, η μορφή της ουσίας που θα επιλέξει δεν παίζει κανένα ρόλο. ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΘΑ ΥΠΑΡΞΕΙ ΜΟΝΟ ΑΝ ΚΑΤΑΦΕΡΕΙ ΝΑ ΑΛΛΑΞΕΙ ΤΟΝ ΤΡΟΠΟ ΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΔΥΣΚΟΛΙΩΝ ΤΟΥ!

• ΑΛΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ

Ακόμη και αν θέλαμε να συμπεριλάβουμε σε ένα εγχειρίδιο όλες τις μορφές εξάρτησης, δεν θα τα καταφέρναμε! Ας δούμε όμως την κοινή τους βάση…

Η εξάρτηση του οργανισμού μπορεί εύκολα να μετακινηθεί με την κατάλληλη ιατρική υποστήριξη. Ο οργανισμός συνήθως επανέρχεται  πλήρως, ειδικά εάν η νέα συνήθεια είναι παροδικά εδραιωμένη και όχι μακροχρόνια.

Τα αισθητήρια όργανα είναι λίγο πιο δύσκολο να μετακινηθούν από τα ερεθίσματα που έχουν συνηθίσει να προσλαμβάνουν σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Για παράδειγμα, όταν καπνίζουμε, το άνοιγμα του πακέτου, ο ήχος του αναπτήρα, η κίνηση των χεριών, η μυρωδιά του καπνού, το παιχνίδισμα του καπνού που αναδύεται, το σβήσιμο του τσιγάρου αποτελούν ένα ιδιαίτερο τελετουργικό, ξεχωριστό για τον καθένα από εμάς!

Επίσης, σημαντικό ρόλο παίζουν οι αντιλήψεις που είναι συνδεδεμένες με την συγκεκριμένη εξάρτηση. Π.χ. «Οι καπνίζοντες είναι μάγκες», ή «οι τζογαδόροι είναι πιο ευφυείς άνθρωποι και καταφέρνουν να ξεγελούν τους υπόλοιπους», ή «μερικοί  χρήστες απεξαρτούνται κι εγώ θα είμαι ένας από αυτούς», ή «οι παχουλοί άνθρωποι είναι καλόκαρδοι» ή «αν χάσω αυτή τη σύντροφο πώς θα ζήσω» ή «εγώ έτσι είμαι και σ’ όποιον αρέσω» κ. ά.

Αυτό που είναι σίγουρο, είναι πως στο φαινόμενο της εξάρτησης πρέπει να αναζητηθεί η πολύ ιδιαίτερη φύση της κάθε μορφής, αφού ο καθένας από μας εμπλέκεται με διαφορετικό τρόπο και για διαφορετικό λόγο σε εξάρτηση.

Νικολέττα  Καμβά

Ψυχολόγος